AI क्रांती : नवीन जगाचा उदय - डॉ. सुभाष राठोड

 

कृत्रिम बुद्धिमत्ता 

AI  क्रांती : नवीन जगाचा उदय

                                                             ⋄  प्रा. डॉ. सुभाष राठोड, पुणे

   या पृथ्वीतलावर केवळ मनुष्यच असा प्राणी आहे, की जो इतर प्राण्यांच्या तुलनेत बुद्धिमान समजला जातो. ज्या प्राण्यांमध्ये किंवा मनुष्यांमध्ये विचार करण्याची क्षमता असते त्यांना बुद्धिमान म्हटले जाते. अनेक प्राण्यांमध्ये बुद्धिमत्तेचे लक्षणे दिसून येतात, परंतु विवेकबुद्धी हा गुण केवळ मनुष्यामध्येच आढळतो म्हणून  मनुष्य बुद्धिमान समजला जातो.  आजच्या काळात तंत्रज्ञानाने अतोनात प्रगती केली आहे आणि त्याचाच एक भाग म्हणून कृत्रिम बुद्धिमत्ता यासारख्या तंत्रज्ञानाचा उदय झाला आहे. आजच्या युगात, तंत्रज्ञान आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनले आहे. अनेक क्षेत्रात प्रगती झाली आहे, तरीही अनेक आव्हाने आहेत. या आव्हानांना तोंड देण्यासाठी आणि आपल्या जीवनात सुधारणा घडवून आणण्यासाठी आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) नावाचे तंत्रज्ञान विकसित होत आहे.  आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्स या इंग्रजी शब्दाचा मराठीत प्रतिशब्द ‘कृत्रिम बुद्धिमत्ता’ असा आहे , हे आपल्या सर्वांना माहिती आहेच. कृत्रिम बुद्धिमत्तेची (AI) सध्याची शर्यत जो जिंकेल, तोच या जगावर राज्य करील असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही. AI ही संगणक शास्त्रातील एक महत्त्वाची शाखा आहे. वर्तमानकाळाला तंत्रज्ञानाचे युग म्हटले जाते. या तंत्रज्ञानाच्या काळामध्ये सर्वांत परवलीचा शब्द कुठला असेल तर तो म्हणजे आर्टिफिशल इंटेलिजन्स. सध्या कुठल्याही क्षेत्रात सर्वात वेगवान बदल कुठे घडत असतील तर ते देखील याच क्षेत्रात आहेत. AI तंत्रज्ञानामधील विकासाचा वेग खूपच प्रचंड आहे. आता आगामी काळात तर आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्स हा प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनातील महत्त्वाचा भाग व्यापणार आहे. सध्याच्या काळात रोबोसारख्या यंत्रमानवाची निर्मिती झाली आहे. हे रोबो मानवाप्रमाणे बोलतात, मानवाप्रमाणे कार्य करतात. तसेच ज्याप्रमाणे मनुष्य स्वतःच्या बुद्धीने कार्य करतो तसेच ह्या मशीनरी देखील स्वतःच्या बुद्धीने कार्य करतात, त्यालाच आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्सचा अविष्कार म्हटले तर चुकीचे ठरणार नाही. मशीनमध्ये कृत्रिम बुद्धिमत्ता भरून त्यांना मानवांसारखे विचार करण्याची आणि निर्णय घेण्याची क्षमता दिली जाते यालाच कृत्रिम बुद्धिमत्ता म्हणतात. मानवी कमांडवर आधारित संगणक किंवा लॅपटॉप कार्य करतात, तर कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) असलेले मशीन स्वतःहून निर्णय घेतात आणि बुद्धिमानपणे कार्य करतात. मानवाने तयार केलेले तंत्रज्ञान जे मशीनला विचार करण्याची क्षमता देते.

   AI हे मानवी बुद्धिमत्तेचे अनुकरण करणारे संगणकीय तंत्रज्ञान आहे. या शाखेतील संशोधन मुख्यत: स्वयंचलित कार्य करण्यासाठी आवश्यक असलेली बुद्धिमान वर्तणूक करू शकतील अशा यंत्रांशी निगडित आहे; यात मशीन लर्निंग, नॅचुरल लँग्वेज प्रोसेसिंग, रोबोटिक्स आणि कॉम्प्युटर व्हिजन सारख्या अनेक तंत्रज्ञानांचा समावेश आहे. कृत्रिम तंत्रज्ञानाचा विकास आणि वापर जवळजवळ पूर्णपणे अनोळखी गोष्टींसाठी होणार आहे आणि त्याचे परिणाम हे वेळ व अवकाशासंबंधीच्या भौगोलिक क्षेत्रांवर होणार आहेत. त्यामुळे जग आता कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या रोमांचकारी व धोकादायक जगात प्रवेश करीत आहे, असे म्हणणे वावगे ठरणार नाही.

   AI तंत्रज्ञानामध्ये अनेक क्षेत्रांमध्ये नेत्रदीपक क्रांती घडवून आणण्याची क्षमता आहे. आरोग्य सेवा, शिक्षण, वित्त, उत्पादन, वाहतूक, लष्करी दल, संरक्षण क्षेत्र, अवकाश संशोधन आणि अनेक क्षेत्रांमध्ये AI चा वापर वाढत आहे. AI संबंधित संशोधन आणि विकासामध्ये भारत एक महत्त्वाचा स्पर्धक म्हणून वेगाने उदयास येत आहे. AI पेटंट उत्पादक टॉप टेन देशांमध्ये आपल्या भारताचा समावेश आहे. भारतामध्ये एआय क्रांतीची मोठी क्षमता आहे. मजबूत IT सेटअप आणि कुशल व्यावसायिकांच्या मोठ्या समूहासह भारत AI क्षेत्रात एक प्रमुख शक्ती बनत आहे. देशातील प्रमुख IT हब, जसे की बेंगळुरू , हैदराबाद आणि पुणे, या परिवर्तनात आघाडीवर आहेत, कृत्रिम बुद्धिमत्तेमध्ये गुंतवणूक करणाऱ्या भारतातील प्रमुख कंपन्यांमध्ये Tata Elxsi, Infosys, Kelton यांचा समावेश आहे. कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) हे संगणक विज्ञानाचे एक उपक्षेत्र आहे जे ‘बुद्धिमान एजंट’ च्या निर्मितीशी संबंधित आहे, ज्यांना अशा प्रणाली म्हणून परिभाषित केले जाते की, ज्या तर्क करू शकतात, शिकू शकतात आणि स्वयंचलितपणे कार्य करू शकतात. AI संशोधन गेम खेळण्यापासून ते वैद्यकीय निदान यासारख्या विस्तृत श्रेणीच्या समस्या सोडवण्यासाठी प्रभावी तंत्र विकसित करण्यात अत्यंत यशस्वी ठरले आहे.

    AI चा इतिहास आणि विकास हा एक जटिल विषय आहे आणि या थोडक्यात संक्षिप्त विवरणात सर्व महत्त्वाच्या घटनांचा समावेश करता येणे अवघड आहे. AI चा प्रारंभिक इतिहास म्हणजे 1943 मध्ये, ‘डिजिटल कंप्यूटर आणि मेंदू’ या शीर्षकाचा शोधनिबंध प्रकाशित करून अ‍ॅलन टयुरिंग (Alan Turing) यांनी AI ची संकल्पना मांडली. John McCarthy यांनी “कृत्रिम बुद्धिमत्ता” हा शब्द प्रथम वापरला. जॉन मॅककार्थी यांनी 1956 मध्ये या संकल्पनेची ओळख करून दिली आणि तेव्हापासून या तंत्रज्ञानात लक्षणीय प्रगती झाली आहे. 1956 मध्ये, Dartmouth च्या सम्मेलनाचे आयोजन करण्यात आले, ज्याला AI मधील संशोधनाची सुरुवात मानले जाते. 1950-1970 या काळात, प्रतीकात्मक AI वर लक्ष केंद्रित केले, ज्याने मानवी विचारांचे प्रतिनिधित्व आणि तर्क करण्यासाठी प्रतीकांचा वापर केला.

   AI मधील काही सर्वात सामान्य तंत्रांमध्ये पुढील बाबी समाविष्ट आहेत : मशीन लर्निंग : हे एआयला स्पष्टपणे प्रोग्राम केल्याशिवाय डेटामधून शिकण्यास अनुमती देते. नैसर्गिक भाषा प्रक्रिया : हे एआयला मानवी भाषेला समजून घेण्यास आणि व्युत्पन्न करण्यास अनुमती देते. कंप्यूटर व्हिजन : हे एआयला प्रतिमा आणि व्हिडिओमधून माहिती काढण्यास अनुमती देते. रोबोटिक्स : हे एआयला भौतिक जगाशी संवाद साधण्यासाठी अनुमती देते.

   AI ची आपल्या जीवनाच्या अनेक पैलूंवर क्रांती घडवून आणण्याची क्षमता आहे, आरोग्यसेवेपासून ते वाहतुकीपर्यंत. तथापि, AI च्या संभाव्य जोखमींबद्दल काळजी व्यक्त केली गेली आहे, जसे की नोकऱ्यांचे विस्थापन आणि हानिकारक हेतूंसाठी AI चा वापर होऊ शकतो. AI जबाबदारीने विकसित आणि वापरले जाणे सुनिश्चित करणे महत्त्वाचे आहे. AI मध्ये जगाला अनेक प्रकारे बदलण्याची क्षमता आहे. काही सकारात्मक बदल आणि काही नकारात्मक बदल आहेत.

सकारात्मक बदल :

 * अधिक कार्यक्षमता आणि उत्पादकता: AI चा उपयोग अनेक कार्ये स्वयंचलित करण्यासाठी आणि मानवी कामगारांना अधिक सर्जनशील आणि रणनीतिक कामांवर लक्ष केंद्रित करण्याची परवानगी देण्यासाठी केला जाऊ शकतो.

 * सुधारित आरोग्यसेवा : AI चा उपयोग नवीन औषधे आणि उपचार विकसित करण्यासाठी, रोगांचे निदान करण्याची अचूकता सुधारण्यासाठी आणि वैयक्तिकृत आरोग्य सेवा प्रदान करण्यासाठी केला जाऊ शकतो.

 * शिक्षणात सुधारणा: AI चा उपयोग प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या गरजेनुसार शिकण्याचे अनुभव वैयक्तिकृत करण्यासाठी आणि शिक्षकांना अधिक प्रभावीपणे शिकवण्यास मदत करण्यासाठी केला जाऊ शकतो.

   वित्तीय सेवा अधिक प्रभावी बनवणे: AI ग्राहकांना त्यांच्या आर्थिक गरजेनुसार योग्य वित्तीय उत्पादने आणि सेवा निवडण्यात मदत करू शकते. तसेच, AI चा वापर फसवणूक आणि आर्थिक गुन्हे रोखण्यासाठीही होऊ शकतो.

   वाहतूक अधिक सुरक्षित आणि कार्यक्षम बनवणे: AI स्वयं-चालित वाहने विकसित करण्यासाठी वापरले जात आहे. ही वाहने रस्त्यावरील अपघात कमी करण्यास आणि वाहतुकीची कोंडी कमी करण्यास मदत करतील. कृषी, पर्यटन, हॉटेल मॅनेजमेंट, वाहतूक कंपन्या इत्यादी क्षेत्रातही AI चे महत्त्व आणि आवश्यकता दिवसेंदिवस वाढत चालली आहे.

·       पर्यावरणाचे रक्षण: AI चा उपयोग ऊर्जा कार्यक्षमता सुधारण्यासाठी, प्रदूषण कमी करण्यासाठी आणि नूतनीकरणीय ऊर्जा स्त्रोत विकसित करण्यासाठी केला जाऊ शकतो.

 AI चा उपयोग गुन्हेगारी रोखण्यासाठी, आपत्ती प्रतिसाद सुधारण्यासाठी आणि सायबर सुरक्षा धोके कमी करण्यासाठी केला जाऊ शकतो.

AI तंत्रज्ञान क्षेत्रात AI संशोधन वैज्ञानिक, मशीन लर्निंग इंजिनीअर, डेटा सायंटिस्ट, एआय एथिक्स स्पेशलिस्ट, रोबोटिक्स अभियंता, नॅचरल लँग्वेज प्रोसेसिंग (NLP) अभियंता यांसारख्या करिअरच्या संधी विपुल प्रमाणात उपलब्ध होऊ शकतात.

      टेस्ला, या जगातील अग्रगण्य इलेक्ट्रिक वाहन उत्पादक कंपनीने आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) द्वारे चालित क्रांतिकारी ड्रायव्हरलेस कार तंत्रज्ञान विकसित करण्याच्या मार्गावर आहे. या तंत्रज्ञानात, अत्याधुनिक सेन्सर प्रत्येक मिलीसेकंदमध्ये हजारो डेटा बिंदू गोळा करतात, ज्यामध्ये कारचा वेग, रस्त्याची स्थिती, वाहतूक कोंडी आणि इतर महत्त्वपूर्ण माहितीचा समावेश आहे. या डेटामुळे कारला रस्त्यावरील परिस्थितीचे सखोल विश्लेषण करण्यास आणि त्यानुसार सुरक्षितपणे आणि कार्यक्षमतेने प्रवास करण्यास मदत होते. टेस्लाची ड्रायव्हरलेस कार तंत्रज्ञान अद्याप विकासाधीन आहे, परंतु ते वाहतुकीच्या भविष्यासाठी क्रांतिकारी ठरण्याची क्षमता आहे.

    आजच्या स्पर्धात्मक जगात अनेक मोठ्या आणि लोकप्रिय कंपन्या यशाची शिखरे गाठण्यासाठी आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) तंत्रज्ञानाचा लाभ घेत आहेत. AI च्या मदतीने या कंपन्या नवीन आणि कार्यक्षम प्रक्रिया विकसित करत आहेत, ग्राहकांना अधिक चांगल्या प्रकारे सेवा देत आहेत आणि त्यांच्या व्यवसायांमध्ये मूल्यवान अंतर्दृष्टी प्राप्त करत आहेत. नुकतेच Google ने वर्षाच्या सुरुवातीला आपले AI सहाय्यक ॲप, Gemini, नवीन क्षमता आणि भारतीय भाषांसाठी विनामूल्य समर्थनासह भारतात सादर केले आहे. नवीन जेमिनी ॲपसह, वापरकर्ते आता हिंदी, बंगाली, गुजराती, कन्नड, मल्याळम, मराठी, तमिळ, तेलगू आणि उर्दू भाषांमध्ये प्रतिसाद मिळवू शकतात. त्यांना आवश्यक सहाय्य मिळवण्यासाठी ते टाइप करण्यास, बोलण्यास किंवा प्रतिमा जोडण्यास सक्षम असतील. हे ॲप Google Play Store वरून स्थापित केले जाऊ शकते. Open AI च्या Chat GPT ला टक्कर देण्यासाठी कंपनीने हे Tool तयार केले आहे. हे टूल जगातलं सगळ्या पावरफुल AI टूल असल्याचा दावा कंपनीने केला आहे.

नकारात्मक बदल :

 * नोकरी गमावणे : AI चा उपयोग अनेक नोकऱ्या स्वयंचलित करण्यासाठी केला जाऊ शकतो, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणावर बेरोजगारी निर्माण होऊ शकते.

 * असमानतेत वाढ : AI तंत्रज्ञान विकसित आणि वापरण्याची क्षमता असलेल्या लोकांना आणि तंत्रज्ञान अवगत नसलेल्या लोकांमधील दरी वाढवू शकते.

 * स्वायत्त शस्त्रे : AI चा उपयोग स्वायत्त शस्त्रे विकसित करण्यासाठी केला जाऊ शकतो जे मानवी हस्तक्षेपाशिवाय लोकांना मारू शकतात.

 * गोपनीयतेचे उल्लंघन : AI चा उपयोग मोठ्या प्रमाणावर डेटा गोळा करण्यासाठी आणि विश्लेषण करण्यासाठी केला जाऊ शकतो, ज्यामुळे गोपनीयतेचे उल्लंघन आणि गैरवापर होऊ शकतो.

दुर्भावनापूर्ण वापर : AI तंत्रज्ञानाचा गैरवापर हॅकिंग, सायबर हल्ले आणि इतर दुर्भावनापूर्ण कृतींसाठी होऊ शकतो.

·       नैतिक चिंता : AI चा उपयोग तयार केलेल्या नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर करण्याशी संबंधित अनेक नैतिक चिंता आहेत, जसे की कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि मशीन लर्निंग. AI मध्ये जगाला चांगल्यासाठी बदलण्याची क्षमता आहे, परंतु त्याचा वापर जबाबदारीने आणि नैतिकतेने केला जाणे आवश्यक आहे. संभाव्य नकारात्मक परिणाम कमी करताना AI चे सकारात्मक प्रभाव वाढवण्यासाठी या आव्हानांना सक्रियपणे सामोरे जाणे आवश्यक आहे  AI तंत्रज्ञानाचे फायदे सर्व लोकांना मिळतील आणि त्यांचा वापर मानवतेला हानी पोहोचवण्यासाठी केला जाणार नाही याची खात्री करण्यासाठी नीतिशास्त्रज्ञ, तंत्रज्ञ आणि समाजातील इतर सदस्यांनी एकत्र काम करणे आवश्यक आहे.

AI मध्ये जगाला अनेक प्रकारे बदलण्याची क्षमता आहे. AI चा वापर सकारात्मक बदलांना प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि जगाला अधिक चांगले बनवण्यासाठी केला जाऊ शकतो. AI हे एक अद्भुत तंत्रज्ञान आहे ज्यात अनेक चांगल्या गोष्टी करण्याची क्षमता आहे. पण त्याचप्रमाणे, त्याचा गैरवापर होण्याची शक्यताही नाकारता येत नाही. म्हणून, AI जबाबदारीने विकसित करणे आणि वापरणे गरजेचे आहे.

◆  प्रा. डॉ. सुभाष राठोड, पुणे

मा. अभ्यास मंडळ सदस्य, बालभारती